Dışsallık, bir ekonomik faaliyet ve işlem nedeniyle o işlemin tarafı olmayan üçüncü şahıslar üzerine düşen maliyet ya da faydaları ifade eder. Bir ekonomik birimin üretim veya tüketim faaliyetlerinden elde ettiği özel faydanın yanında, diğer ekonomik birimlere fayda sağlıyorsa "dışsal fayda" veya pozitif dışsallık; zarar veya maliyet yüklüyorsa "dışsal maliyet" veya "negatif dışsallık söz konusudur. Bir fabrikanın atıklarının tarlaları tahrip etmesi, bazı balıkçıların karlarını azamileştirmek arzusuyla sığ sularda gırgırla balık avlaması negatif dışsallıklara örnek iken; bir GSM operatörünün yeni teknoloji kullanması sonucu tüketicilerin telefon görüşmelerini daha ucuza gerçekleştirmesi, bulaşıcı hastalıklara karşı aşı olmak pozitif dışsallıklara örnektir. İlk defa Knut Wicksell tarafından dile getirilen bu kavram daha sonra Cambridge Okulu'nun kurucusu olan Marshall tarafından geliştirilmiş; Ellis, Falhlner, Scitovsky, Coase, Buchanan ve Stubblebine dışsallıkların teorik çerçeveye oturtulmasında katkıda bulunmuşlardır.
Fakat negatif dışsallıkları içselleştirmeye yönelik ortaya atılan teori ve yöntemler lokal düzeyde oluşan sosyal maliyetleri incelemiş; küresel ısınma, iklim değişikliği gibi global düzeyde etkileri olan dışsal maliyetlerin bugünün ve geleceğin nesilleri açısından oluşturduğu tehditler dışsallıklar bağlamında göz ardı edilmiştir.
Bugün, küresel ısınma ve iklim değişikliğinin 143 milyondan fazla insanı kasırgalar, fırtınalar, deniz seviyesindeki yükselmeler, aşırı kuraklığa bağlı olarak ortaya çıkacak gıda ve su kıtlığı ve salgın hastalıkların artacak olması nedeniyle iklim göçmenine dönüştüreceği öngörülmektedir. Bütün bu göç hareketi gelişmekte olan dünya nüfusunun %55 ini temsil eden Sahra altı Afrika, Güney Asya ve Latin Amerika'da gerçekleşecektir. Küresel ısınma ve iklim değişiklğinin tetiklediği kıtlık ve doğal felaketlere ek olarak Orta Doğu ve Batı Afrika'daki siyasi istikrarsızlığın sonucunda milyonlarca insan 2013 yılından beri Avrupa'ya göç etmektedir. Bu da Avrupa'nın ekonomik kaynaklarını küçültmenin yanı sıra yabancı düşmanlığına sebep olmaktadır. Küresel ısınma ve iklim değişikliği bazı canlı türlerinin neslinin değişen iklim şartlarına ayak uyduramamaları sebebiyle tükenmesine, bazılarının göç etmelerine neden olmaktadır. Salgın hastalıklara yol açan sivrisinek, kene ve zararlı böcek türlerinin dünyanın doğal dengesinin bozulması sonucu yakın gelecekte hızla çoğalması öngörülmektedir.
Yani kısaca, iktisadı açıdan bakıldığında hem bugünümüzü hem de gelecek nesilleri tehdit eden global düzeyde negatif dışsallıklar oluşmaktadır. Peki, global negatif dışsallıkların oluşturduğu sosyal ve ekonomik maliyetlerin bedelini kim ödeyecektir? Yerküreyi bir gün daha yaşanabilir kılmanın marjinal sosyal faydası için katlanmamız gereken bir günlük marjinal sosyal maliyet nedir? Yoksa, yukarıda bahsi geçen global çaplı negatif dışsallıkların maliyetleri sonraki nesillere yansıyacak olması sebebiyle çıkarlarını dar çerçevede ve rasyonel biçimde ele alan homo economicus un ele alması gereken iktisadi ve sosyal bir sorun değil midir?
No comments:
Post a Comment